Ochrona radiologiczna/Wymagania techniczne dla pracowni

Wstęp

Przepisy obowiązujące w Polsce, określają wymagania techniczne i ochrony radiologicznej dla pracowni, w których prowadzone są prace w warunkach narażenia.

Wymagania dla poszczególnych pracowni zależą od rodzaju źródła promieniowania, przeznaczenia pracowni oraz stopnia zagrożenia. Pracownie z izotopowymi źródłami promieniowania dzieli się na pracownie z otwartymi zamkniętymi źródłami promieniowania, natomiast pracownie z nieizotopowymi źródłami promieniowania na akceleratorowe i rentgenowskie.

Pracownie izotopowe z otwartymi źródłami promieniowania dzieli się na pracownie klasy I, II i III, a jako kryterium przyjmuje się aktywność stosowanych jednocześnie izotopów promieniotwórczych oraz ich przynależność do grup izotopów. Izotopy promieniotwórcze zostały podzielone na cztery grupy w zależności od największej wartości skutecznej dawki obciążającej, biorąc pod uwagę średnicę wdychanych aerozoli oraz szybkość absorpcji izotopu w płucach. Do grupy 1 zalicza się izotopy, dla których dawka skuteczna jest większa niż 1x10^-5 Sv/Bq, do grupy 2 — izotopy, dla których dawka skuteczna wynosi od 1x10^-7 Sv/Bq do 1x10^-5 Sv/Bq, do 3 — od 1x10^-9 Sv/Bq do 1x10^-7 Sv/Bq, do 4 — mniejsza niż 1x10^-9 Sv/Bq.

Klasyfikację pracowni izotopowych z otwartymi źródłami promieniowania przedstawiono na rys. Figure 1.

Figure 1: Zasady klasyfikacji pracowni izotopowych z otwartymi źródłami promieniowania.

Grupa izotopów	I Aktywność stosowanych jednocześnie w pracowni izotopów promieniotwórczych [MBq]	II Aktywność stosowanych jednocześnie w pracowni izotopów promieniotwórczych [MBq]	III Aktywność stosowanych jednocześnie w pracowni izotopów promieniotwórczych [MBq]
1	> 1000	od 1 do 1000	do 1
2	> 10000	od 10 do 10000	do 10
3	> 100000	od 100 do 100000	do 100
4	> 1000000	od 1000 do 1000000	do 1000

Aktywność wyznaczająca klasę pracowni może być modyfikowana (zwiększana lub zmniejszana), w zależności od rodzaju wykonywanych w pracowni czynności z substancjami promieniotwórczymi. Stosuje się wówczas następujące współczynniki:

• 100 dla magazynowania i diagnostyki lekarskiej.
• 10 dla bardzo prostych czynności na mokro,
• 1 dla normalnych czynności chemicznych,
• 0,1 dla skomplikowanyche czynności na mokro z prawdopodobieństwem rozlania i prostych czynności na sucho z możliwością pylenia,
• 0,01 dla skomplikowanych czynności na sucho z możliwością pylenia.

Pracownie izotopowe, w których stosowane są wyłącznie źródła zamknięte zaliczane są automatycznie do klasy Z, niezależnie od aktywności źródeł promieniotwórczych stosowanych w tej pracowni.

Lokalizacja

Przepisy określają także miejsca, w jakich mogą być zlokalizowane różnego typu pracownie.

Pracownie izotopowe klasy I mogą być zlokalizowane jedynie w obiektach budowlanych, które nie są budynkami mieszkalnymi ani zamieszkania zbiorowego.

Pracownie izotopowe klasy II i III, w wyodrębniona, niemieszkalna część budynku mieszkalnego lub budynku zamieszkania zbiorowego, z osobnym wejściem oraz osobnymi drogami komunikacji wewnętrznej.

Dla pracownie izotopowych klasy Z, pracowni akceleratorowych i rentgenowskich nie ma określonych ograniczeń lokalizacyjnych. Spełnienie wymagań dotyczących osłonności ścian i stropów pracowni, skutecznie zapobiega nadmiernemu narażeniu na promieniowanie jonizujące osób z ogółu ludności. Wszystkie wymienione pracownie muszą być zlokalizowane w pomieszczeniach zabezpieczonych przed zalaniem wodą, w budynkach co najmniej klasy D odporności pożarowej, a pomieszczenia, w których są przechowywane źródła i odpady promieniotwórcze — co najmniej klasy B odporności pożarowej.

Powierzchnia weterynaryjnej pracowni rentgenowskiej wykonującej badania małych zwierząt musi wynosić co najmniej 4 m², weterynaryjnej pracowni rentgenowskiej wykonującej badania większych zwierząt — 9 m², pracownie rentgenowskiej, w której jest zainstalowany aparat rentgenowski o energii promieniowania do 300 keV, pracowni izotopowej klasy Z i klasy III — 10 m², a pracowni klasy II i I — 15 m², z wyłączeniem śluzy sanitarno-dozymetrycznej i pomieszczenia do przechowywania źródeł i odpadów promieniotwórczych.

Wolna powierzchnia w pomieszczeniach przeznaczonych do prac ze źródłami promieniotwórczymi nie może być mniejsza niż 5 m² na jednego pracownika wykonującego pracę w pracowni.

Powierzchnia pomieszczenia terapeutycznego w pracowni klasy Z, pomieszczenia do napromieniania w pracowni akceleratorowej, pomieszczenia z zainstalowanym aparatem rentgenowskim defektoskopowym lub innym aparatem rentgenowskim o energii promieniowania powyżej 300 keV, nie może być mniejsza niż 20 m². Wysokość pomieszczeń, w których znajdują się weterynaryjne pracownie rentgenowskie, jeżeli w pomieszczeniach tych, oprócz promieniowania jonizującego, nie występuje inny szkodliwy dla zdrowia czynnik środowiska pracy wynosi co najmniej 2,5 m. Jeżeli łączny czas przebywania pracownika w pomieszczeniu nie przekracza czterech godzin na dobę — 2,2 m. Wysokość pomieszczeń w pozostałych pracowniach regulują przepisy Prawa pracy.

Wyposażenie

W pracowniach akceleratorowych, rentgenowskich z wyjątkiem weterynaryjnych oraz pracowniach klasy Z z wydzieloną sterownią należy zapewnić:

• wyposażenie wejść w sygnalizację świetlną informującą o włączeniu zasilania aparatu lub akceleratora wysokim napięciem lub umieszczeniu źródła promieniotwórczego w pozycji roboczej,
• zapewnienie możliwości otwierania drzwi od wewnątrz i od zewnątrz pomieszczenia do napromieniania,
• zapewnienie łączności głosowej i wizualnej między sterownią a pomieszczeniem terapeutycznym,
• systemy zabezpieczające przed narażeniem w wyniku przypadkowego wejścia do pracowni w czasie ekspozycji,
• w pracowniach akceleratorowych i rentgenowskich z wyjątkiem weterynaryjnych, z wydzielonymi sterowniami: system uniemożliwiający włączenie zasilania aparatu rentgenowskiego lub akceleratora wysokim napięciem przy otwartych drzwiach do pomieszczenia do napromieniania;
• w pracowniach klasy Z z wydzieloną sterownią: system powodujący umieszczenie źródeł w pozycji ochronnej, przy otwieraniu drzwi do pomieszczenia do napromieniania.

Wymagania dla pracowni izotopowych klasy I, II i III:

• urządzenia uniemożliwiające rozprzestrzenianie się skażeń promieniotwórczych (wyciągi radiochemiczne, komory rękawicowe ze stałym podciśnieniem co najmniej 200 Pa w stosunku do otoczenia),
• powierzchnie robocze wykonane w sposób uniemożliwiający rozprzestrzenianie się skażeń promieniotwórczych oraz umożliwiający ich usuwanie,
• materiały użyte do wykończenia pomieszczeń powinny być gładkie, nienasiąkliwe i łatwo zmywalne,
• sprzęt dozymetryczny,
• stałe lub ruchome osłony przed promieniowaniem,
• pojemniki do przechowywania źródeł promieniotwórczych,
• środki ochrony indywidualnej.

Osłonność ścian i stropów

Stopień osłabienia promieniowania jonizującego przez ściany i stropy w pracowniach, w których prowadzone są prace w warunkach narażenia, ma zapobiegać otrzymaniu przez osoby z ogółu ludności w ciągu roku dawki skutecznej (efektywnej), przekraczającej 0,1 mSv, w przypadku pracowni zlokalizowanej w budynku mieszkalnym albo w budynku zamieszkania zbiorowego lub 0,3 mSv, w przypadku pozostałych pracowni; z uwzględnieniem czasu narażenia tych osób, rodzaju prowadzonych w pracowni prac i rodzaju stosowanych osłon.

System wentylacji

Pracownia izotopowa powinna być wyposażona, co najmniej, w grawitacyjny system wentylacji. W uzasadnionych przypadkach, w których oprócz zapewnienia odpowiedniej ilości wymian powietrza w pracowni, chodzi o ukierunkowanie przepływu powietrza, należy stosować mechaniczną wentylację nawiewno-wyciągową o minimalnej ilości:

• 3 wymian powietrza na godzinę w pracowniach izotopowych z otwartymi źródłami promieniotwórczymi
• 6 w pomieszczeniach terapeutycznych w pracowniach akceleratorowych, rentgenowskich z wyjątkiem weterynaryjnych oraz klasy Z z wydzieloną sterownią.

W pracowniach klasy II i I ruch powietrza lub układ ciśnień musi zapobiegać rozprzestrzenianiu się skażeń promieniotwórczych powstających na stanowiskach pracy. Przepływ powietrza musi odbywać się w kierunku pomieszczeń, w których istnieje większe prawdopodobieństwo powstawania skażeń promieniotwórczych Wyrzut powietrza z wentylowanej pracowni klasy II i I powinien odbywać się na wysokości co najmniej 1 m ponad kalenicą budynku pracowni i budynku sąsiadującego.

Instalacja wodno-kanalizacyjna

W zależności od rodzaju prowadzonych prac, w pracowni powinna znajdować się instalacja wodna i kanalizacyjna, niezbędna przy pracy z otwartymi źródłami promieniotwórczymi, pojemniki lub zbiorniki do przechowywania ciekłych i stałych odpadów promieniotwórczych. Stałe odpady promieniotwórcze, które nie są odpadami przejściowymi, należy okresowo przekazywać do ZUOP. W przypadku możliwości wystąpienia skażeń powietrza, należy monitorować zawartość substancji promieniotwórczych w powietrzu, a powietrze usuwane z pracowni powinno być filtrowane w celu zatrzymania substancji promieniotwórczych. Ze skażonymi filtrami należy postępować jak ze stałymi odpadami promieniotwórczymi.

Stosowanie źródeł promieniowania poza pracownią

Źródła promieniowania mogą być stosowane poza pracownią jeśli zostały zainstalowane na terenie jednostki organizacyjnej w sposób uniemożliwiający niekontrolowane narażenie osób i środowiska lub w przypadku konieczności prowadzenia prac w terenie, gdy ochrona radiologiczna nie wymaga zastosowania stałych osłon przed promieniowaniem jonizującym i izolowania miejsc stosowania źródeł promieniowania jonizującego od otoczenia.

Ochrona radiologiczna podczas prac terenowych polega na wydzieleniu obszarów o ograniczonym dostępie, ograniczeniu czasu pracy oraz bieżącej kontrola narażenia. Podczas prowadzenia prac poza terenem pracowni nie stosuje się osłon stałych.

Podczas prowadzenia prac terenowych z otwartymi źródłami promieniowania, wymagana jest obecność inspektora ochrony radiologicznej, zgoda właściciela lub administratora terenu, na którym prace mają być prowadzone, zawiadomienie właściwego inspektora sanitarnego oraz opinia właściwego państwowego wojewódzkiego inspektora sanitarnego w zakresie higieny radiacyjnej dołączona do wniosku o zezwolenie na wykonywanie prac.

Poza pracownia mogą być również magazynowane źródła i odpady promieniotwórcze, jeśli magazyn znajduje się na terenie nadzorowanym, jest właściwie oznakowany, zabezpieczony przed pożarem, zalaniem wodą, dostępem osób postronnych oraz rozprzestrzenianiem się skażeń promieniotwórczych.

W niektórych pracowniach nie ma obowiązku stosowania osłon stałych. Są to pracownie, w których stosowane są: urządzenia skonstruowane tak, że sama ich konstrukcja osłabia promieniowanie jonizujące, źródła promieniotwórcze o aktywności pozwalającej na pracę z tymi źródłami bez jakichkolwiek osłon lub urządzenia, przy stosowaniu których zbędne są osłony stałe ze względu na silnie skolimowaną wiązkę promieniowania skierowaną w określone miejsce i wymiary pomieszczenia, w którym takie urządzenie jest zainstalowane.

Organizowanie pracowni

Podczas projektowania i organizowaniu pracowni należy zapewnić ochronę źródeł promieniowania przed dostępem osób postronnych oraz możliwość zachowania właściwego dystansu od źródeł promieniowani. Pod uwagę należy brać również przeznaczenie urządzeń i źródeł promieniotwórczych, aktywność źródła promieniotwórczego lub wydajność źródła promieniowania, ilość stosowanych źródeł promieniowania, technologiczne powiązanie poszczególnych pomieszczeń, funkcjonalne połączenie pracowni z innymi pomieszczeniami jednostki organizacyjnej, względy komunikacyjne i transportowe.

Pomieszczenia, w których znajdują się źródła promieniowania powinny być zgrupowane razem. Pomieszczenia, ze źródłami promieniowania nie wymagającymi osłon stałych powinny znajdować się w sąsiedztwie pomieszczeń posiadających osłony stałe. W pomieszczeniu posiadającym osłony stałe powinno być zainstalowane jedno duże źródło promieniowania. W wyjątkowych przypadkach więcej np. w celu ich magazynowania.

Wymagania dla pracowni różnego typu

Defektoskopia:

• wszystkie ściany i stropy pomieszczenia, w którym stoi defektoskop mają jednakową grubość, co pozwala w sposób dowolny kierować wiązkę promieniowania we wszystkich kierunkach,
• pod pracownią nie powinny znajdować się pomieszczenia użytkowe,
• labiryntowy kształt osłon eliminuje konieczność budowy drzwi osłonnych do pomieszczenia do napromieniania,
• drzwi do pomieszczenia, w którym stoi defektoskop nie są potrzebne .

Pracownie terapeutyczne

• ze względu na wysoki poziom promieniowania jonizującego, może występować znaczna składowa promieniowania rozproszonego,
• labirynt jest zamykany drzwiami osłonnymi, które stanowią osłonę przed promieniowaniem gamma, X oraz neutronowym,
• aparaty terapeutyczne mają ograniczone ruchy głowicy,
• statyw, który podtrzymuje głowice, znajduje się poza zasięgiem pierwotnej wiązki promieniowania więc ściana, do której jest on przymocowany, może być cieńsza od pozostałych ścian pomieszczenia,
• napromieniania prowadzone są przy skolimowanej wiązce skierowanej prostopadle do podłogi lub przemieszczanej w jednej
• na napromienianej szerokości wykonuje się osłonę z barytobetonu (ściana ma jednakową.

Pracownie brachyterapii

• Grubość osłon stałych zależy od rodzaju terapii (długotrwała terapia aplikatorami o niskiej aktywności-LDR, krótkie zabiegi z użyciem źródeł o wysokiej aktywności-HDR)